مدیریت کنترل بیماری های مهم برنج 

مقدمه

برنج با نام علمی Oryza sativa  یکی از مهم ترین غلات و از گیاهان علفی مهم در قاره آسیا است. برنج از خانواده گرامینه ها (گندمیان) بوده دارای انواع یکساله و چندساله می باشد. دانه برنج و فراورده های بدست آمده از آن تقریبا 40 درصد غذای مورد نیاز نصف مردم دنیا را تشکیل می دهند.  شواهد بسیاری نشان می دهد که تقریبا 4000 سال قبل از میلاد در کشورهای هند و چین کشت برنج متداول بوده است. پس از گندم برنج دومین غله مهم در دنیا محسوب می شود. کشت برنج در ایران به زمان های دور بر می گردد چنانکه در زمان هخامنشیان و در دوره اشکانیان در کنار دریای مازندران و خراسان کشت برنج معمول بوده است.

آفات و بیماری ها از عوامل مهم کاهش دهنده عملکرد گیاه برنج محسوب می شوند به طوری که در بعضی موارد به حالت طغیان می رسند و موجب نابودی کل مزرعه می شوند و ضرر و زیان جبران ناپذیری را وارد می کنند و حتی در بعضی شرایط در اثر مدیریت نا درست تا چندین سال بقایای آنها در زمین باقی می ماند و برای کنترل آن ها هزینه و زمان بسیاری لازم می باشد. رهروان رویش سبز

بیماری های مهم برنج

برنج از ابتدای کاشت (نشا یا کاشت مستقیم) مورد حمله عوامل بیماری زای مختلف به خصوص قارچ ها قرار می گیرد بنابراین کاهش و یا به حداقل رساندن خسارت و یا به عبارت بهتر کنترل این عوامل می تواند نقش بسزایی در افزایش عملکرد داشته باشد.

بیماری های مهم برنج عبارتند از:

بلاست برنج Blast Disease

شیت بلایت برنج Sheath Blight Disease of Rice

لکه قهوه ای برنج Brown Spot

پوسیدگی طوقه و ریشه برنج Bakanae disease and Foot Rot

پوسیدگی ساقه برنج Stem Rot

سیاهک دروغی برنج False smut

بیماری بلاست برنج Blast Disease

عامل این بیماری قارچی بنام .Pyricularia grisea Sacc می باشد. یکی از مهمترین و مخربترین بیماری های گیاه برنج محسوب می شود.

علائم بیماری بلاست برنج

بیماری بلاست برنج قادر است به تمام قسمت های هوایی بوته برنج حمله نماید  از جمله برگ، غلاف برگ، گره های میانی ساقه، گردن خوشه و خوشه حمله نموده و روی هر یک علایمی را ایجاد می کند. شکل و اندازه لکه ها روی برگ ها با توجه به شرایط محیطی، سن گیاه، سن لکه و میزان مقاومت میزبان منغییر است. روی برگ ابتدا به صورت نقاط آب جذب کرده ظاهر شده و سپس به صورت لکه های لوزی شکل که در دو انتها نوک دار است در می آید. شکل و رنگ لکه ها روی ارقام مختلف و شرایط آب و هوایی و مقدار کود ازته مصرفی متفاوت است. لکه های موجود روی ارقام حساس و در شرایط مساعد به سرعت بزرگتر شده و به هم متصل می شوند و در نتیجه منتهی به سوختگی برگ می گردند. ارتباط با ما 

به طور کلی علایم بیماری بلاست برنج  روی برگ ها لکه های دوکی شکل به رنگ آبی متمایل به سبز به وجود می آید. این لکه ها به زودی توسعه یافته و به هم پیوسته و یک لکه بزرگ با حاشیه قهوه ای رنگی را تشکیل می دهند . مرکز این لکه به رنگ خاکستری متمایل به سبز در آمده و پس از خشک شدن متمایل به زرد کاهی می شود. اندازه این لکه ها بستگی به شرایط جوی بالاخص درجه مقاومت واریته برنج دارد. بدین ترتیب که در واریته های مقاوم و در شرایط نا مساعد لکه های مزبور کوچک ، قهوه ای و باریک هستند و لکه های بزرگ دوکی شکل معمولا روی ارقام حساس و در شرایط مساعد به وجود می آیند. در محل مرکز لکه ها و ناحیه خاکستری رنگ پوشش قارچی که در واقع اسپورهای قارچ عامل بیماری است تشکیل می شود.

همچنین این بیماری  بر روی گردن خوشه لکه های قهوه ای رنگ از محل بند گردن شروع شده و در دو طرف پیشروی می نماید، در این حالت که به بلاست گردن معروف است، گردن خوشه پوسیده شده و خوشه از همین نقطه شکسته و آویزان می شود. و نهایتا پس از خشک شدن، در مرحله برداشت از ساقه جدا می شود. خسارت اصلی بیماری بلاست برنج زمانی است که دم خوشه و خوشه بوته مبتلا گردیده است و میزان آن بستگی به زمان آلودگی دارد به طوری که اگر آلودگی بلافاصله پس از ظهور خوشه اتفاق افتد خوشه کاملا پوک و به رنگ سفید در می آید که مشابه حالت خوشه سفیدی در خسارت نسل دوم کرم ساقه خوار برنج می باشد ولی علایم قهوه ای شدن گردن خوشه آن را از خسارت خوشه سفیدی کرم ساقه خوار جدا می کند.استفاده از کودهای پتاسه و سیلیکاته جهت پیشگیری و کاهش خسارت بیماری و افزایش کمی و کیفی محصول برنج موثر است. 

مدیریت کنترل بیماری بلاست برنج:

• استفاده از ارقام مقاوم

• زمان کاشت مناسب، طبق تحقیقات صورت گرفته در ژاپن نشان داده است که در مزارعی که زود کاشت است بیماری بلاست برنج توسعه کمتری داشته و درصد آلودگی آن کمتر از دیر کاشت ها است. در استان گیلان نیز معمولا شدت این بیماری در مرحله برگی روی ارقام زود کاشت کمتر از دیر کاشتها است در صورتی که در مرحله خوشه دهی بیشتر در معرض آلودگی هستند و امکان خسارت بیشتر است.

• مصرف متعادل کودهای کشاورزی و اجتناب از مصرف بیش از حد کودهای ازته

• از بین بردن علف های هرز حاشیه مزارع

• رعایت فاصله و تعداد بوته در هکتار در کاهش میزان آلودگی این بیماری بسیار موثر است.

• کنترل شیمیایی: برخلاف تحقیقات گسترده ای که در زمینه های مختلف روی بیماری بلاست انجام شده است اما هنوز خسارتزا ترین بیماری برنج محسوب می شود به همین خاطر مبارزه شیمیایی با این بیماری بصورت گسترده انجام می شود. مبارزه شیمیایی در هر دو مرحله رویشی و زایشی با در نظر گرفتن حساسیت مرحله رشدی گیاه (از اوایل پنجه زنی تا اواخر پنجه زنی و در مرحله زایشی با ظهور 25 تا 30 درصد خوشه ها تا قبل از سفت شدن دانه ها) و فراهم بودن شرایط آب و هوایی با سموم توصیه شده مانند قارچکش بیم(تری سیکلازول)، وین، ناتیوو، ویستا، فوجی وان انجام گردد.

بیماری سوختگی غلاف برنج Sheath Blight Disease of Rice

بیماری سوختگی غلاف یا شیت بلایت برنج تقریبا از همه کشورهای تولیدکننده برنج گزارش شده است ولی در مناطق پرباران و گرم خسارت بیشتری را وارد می کند. عامل بیماری سوختگی غلاف برگ برنج، قارچ Rhizoctonia Solani Kahn  می باشد. رهروان رویش سبز

علایم بیماری سوختگی غلاف برنج یا شیت بلایت برنج

این بیماری از نظر خسارت به محصول بعد از بیماری بلاست قرار گرفته است عامل بیماری خاکزی و آبزی است و با تولید فیتوکسین، بیشترین علایم بیماری را ایجاد می کند. غلاف برگ، برگ و ساقه برنج به این بیماری حساس هستند. لکه های ابتدایی سبز خاکستری، آب سوخته که ابتدا روی غلاف در محل تماس با سطح آب ظاهر می شوند. لکه ها کم کم توسعه پیدا کرده و مرکز آنها به خاکستری مایل به سفید با حاشیه قهوه ای تغییر می یابند. در پهنک برگ، علایم به صورت لکه های سوخته وسیع که قسمتی یا تمام پهنک برگ را می پوشاند دیده می شود. لکه ها در شرایط عمومی به یکدیگر متصل شده و سطح وسیعی از غلاف یا پهنک برگ را می پوشاند با ادامه شرایط مساعد و گسترش لکه ها به سمت بالا آلودگی به خوشه گیاه نیز می رسد. علایم به صورت سوختگی تمام یا قسمتی از پوسته دانه ها قابل مشاهده است. در نهایت بوته برنج ممکن است در اثر آلودگی به بیماری شیت بلایت برنج ورس نماید.

عوامل گوناگونی مانند دما، رطوبت، عملیات کاشت، رقم برنج و میزان مصرف کود ازته در شیوع و ایجاد خسارت سوختگی غلاف برگ برنج اثر دارد. دما بین 32-35 درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی بیش از 96% برای آلودگی و گسترش لکه ها مورد نیاز است. تحقیقات بسیاری نشان داده است که تراکم کشت موجب افزایش سوختگی غلاف برگ برنج می شود. بیماری شیت بلایت برنج معمولا در مزرعه بعد از اینکه گیاهان به مرحله پنجه زنی رسیدند مشاهده می شود.

مدیریت کنترل بیماری سوختگی غلاف برنج:

• رعایت بهداشت زراعی و جمع آوری بقایای گیاهی آلوده

• کاشت ارقام مقاوم یا متحمل

• تناوب کاشت ارقام پرمحصول و محلی

• کاشت زود هنگام برنج به منظور فرار از بیماری های مانند بلاست برنج و سوختگی غلاف برگ برنج

• مدیریت صحیح آب در مزرعه، عدم تنش خشکی و شوری و زهکشی مناسب مزرعه برنج و خشکی دادن به موقع به منظور جلوگیری از آب ماندگی و مسمومیت ناشی از گازهای سمی در اطراف ریشه برنج.

• مصرف بهینه و متعادل کودها بخصوص مصرف کودهای ازته بصورت تقسیطی توصیه می گردد.

• مبارزه شیمیایی در شرایطی که 10-20 درصد ساقه ها در مرحله شکم آلوده باشند امری ضروری است. جهت مبارزه شیمیایی در ایران قارچ کش های تیلت(پروپیکونازول) و رورال تی اس (ایپرودین+کاربندازیم) برای مبارزه با این بیماری توصیه می شود.

بیماری پوسیدگی طوقه و ریشه برنج

بیماری پوسیدگی طوقه برنج Bakanae disease and Foot Rot یکی از بیماری های بذر زاد برنج است که از خزانه تا شالیزار روی برنج دیده می شود.  بذر ها در مزرعه آلوده می شوند، بذر های شدیدا آلوده جوانه نزده و یا در صورت جوانه زدن بسرعت در اثر رشد قارچ در اطراف بذر می میرند. عامل این بیماری قارچ Fusarium proliferatum  می باشد.

علایم بیماری پوسیدگی طوقه و ریشه برنج

قارچ عامل این بیماری در مرحله جوانه زنی بذر شروع به رشد نموده و به صورت پوشش سفید رنگ میسیلیومی همراه با کنیدی های فراوان در اطراف جوانه ها و ریشه های اولیه رشد می کند. این جوانه ها و ریشه های اولیه قهوه ای شده و سپس از بین می روند. علایم بارز این بیماری در خزانه پوسیدگی و کشیدگی قد نشاء ها است. نشاء های قد کشیده معمولا چند سانتی متری از نشاء های سالم بلندتر و دارای برگ های باریک و کشیده هستند. ساقه نیز لاغر و کشیده و بدون استحکام می باشند.  قارچ عامل بیماری پوسیدگی طوقه برنج روی بوته های مرده در مزرعه رشد کرده و کنیدی های فراوانی تولید می کند که به آسانی در فضای مزرعه پراکنده شده و منبع آلودگی در گل ها و بذور حاصل می باشد.

کنترل بیماری پوسیدگی طوقه و ریشه برنج:

• زهکشی مناسب خاک

• کاشت ارقام مقاوم و انتخاب بذر سالم

• از بین بردن بقایای آلوده پس از برداشت

• کاهش مصرف کودهای ازته و مصرف مناسب کودهای حاوی پتاس

• بمنظور کنترل شیمیایی این بیماری به دلیل بذرزاد بودن عامل آن، ضدعفونی بذر با قارچکش های از جمله کاربندازیم، تیوفانات متیل تیرام ، پروپیکونازول، کاربوکسین تیرام و رورال تی اس توصیه می شود.

بیماری لکه قهوه ای برنج:

بیماری لکه قهوه ای برنج Brown Spot گسترش جهانی داشته و از همه کشورهای برنج خیز آسیا، آمریکا و آفریقا گزارش شده است. عامل این بیماری در اثر قارچ Cochliobolus miyabeanus  ایجاد می گردد.

علائم بیماری لکه قهوه ای برنج:

عامل بیماری می تواند روی برگ، خوشه، کلیوپتیل و گلوم بذر ایجاد بیماری نماید. لکه های گرد و قهوه ای رنگ ناشی از قارچ عامل این بیماری روی نشاهای متراکم در خزانه ها که به خوبی تغذیه نشده اند، به وضوح قابل مشاهده اند و در صورت تاخیر در انتقال نشاها به زمین اصلی لکه ها افزایش یافته که سبب زردی و سوختگی برگ ها می شوند. در مزرعه نیز در صورت فقر غذایی یا تنش آبی لکه های قهوه ای رنگ روی برگ ها افزایش می یابد.

بررسی های انجام شده روی بذر های آلوده نشان داده است که قارچ عامل بیماری همزمان با فراهم شدن شرایط مناسب برای جوانه زنی بذر بسرعت رشد کرده و باعث قهوه ای شدن ریشه های اولیه و مرگ بیشتر آنها می شود. همچنین ناهنجاری و بدشکلی جوانه ها و گیاهچه ها نیز از عوارض آلودگی به این بیمارگر است. قهوه ای شدن ساقه نشا و از بین رفتن آنها از دیگر خسارت های این بیماری در خزانه می باشد. قارچ عامل بیماری در شرایط مساعد باعث پوسیدگی گردن و محور خوشه، قهوه ای شدن و گاهی تشکیل توده سیاه رنگ روی دانه ها در خوشه می شود.

قارچ عامل بیماری در شرایط مساعد باعث قهوه ای شدن و پوسیدگی خوشه و نشا،  در نهایت کاهش کمیت و کیفیت برنج می گردد.  منبع اولیه آلودگی، بذرهای آلوده هستند ولی بیمارگر در بقایای گیاهی آلوده نیز زمستان گذرانی می کند و می تواند از عوامل آلودگی در خزانه و مزرعه محسوب شود.

بیماری لکه قهوه ای برنج اصولا در خاک هایی که دچار عدم تعادل مواد غذایی یا کمبود آن هستند شایع است. پتاسیم، منیزیم، آهن، نیتروژن و سیلیسیم از عناصری است که کمبود آن ها سبب بروز بیماری می شود. همچنین اثر نيتروژن و كمبود آن را به وضوح مي توان در خزانه ها، كه نشاها بصورت متراكم رشد يافته اند، مشاهده كرد.  اگر چنين خزانه هايي بخوبي با اوره تغذيه شوند علايم بيماري روي برگ كمتر نمایان مي شوند، حتي پس از شروع و ظهور آلودگي با مصرف اوره به صورت سرك بيماري متوقف مي شود، و يا پس از انتقال نشا به زمين اصلي كه به خوبي تغذيه شده است، ديگر بيماري توسعه نمي يابد.

کنترل بیماری لکه قهوه ای برنج:

چون قارچ عامل بیماری بذرزاد بوده و عامل اصلی شروع بیماری در خزانه است. ضدعفونی بذر بهترین راه کنترل بیماری در خزانه است، ضمن اینکه تغذیه مناسب خاک خزانه نیز باید مورد توجه قرار گیرد. در مزرعه برطرف کردن اختلالات تغذیه ای خاک عامل مهم در کاهش بیماری محسوب می شود که آن نیز امر بسیار مشکلی است ولی در خاک هایی که دچار چنین عارضه ای نیستند، کوددهی مناسب و جلوگیری از تنش آبی در کاهش آلودگی ثانویه توصیه می شود. جهت مبارزه شیمیایی برای کنترل این بیماری می توان از قارچکش تیلت استفاده کرد.

بیماری پوسیدگی ساقه برنج:

بیماری پوسیدگی ساقه برنج Stem Rot از اغلب كشورهاي برنج خيز با شدت هاي مختلف از جمله ايران گزارش شده است. عامل بیماری پوسیدگی ساقه برنج قارچ Magnaporthe salvinii می باشد.

علایم بیماری پوسیدگی ساقه برنج:

آلودگی از طریق غلاف برگ ها و در مرحله پنجه زنی اتفاق می افتد و بندرت در مرحله نشاء در خزانه ظاهر می شود. در اثر حمله قارچ عامل بیماری لکه های قهوه ای تیره یا سیاه روی غلاف برگ ها در قسمت های همتراز با سطح آب به وجود می آید. با پیشرفت و توسعه بیماری قارچ به قسمت های داخلی تر نفوذ کرده، منجر به پوسیدگی غلاف برگ و ساقه می شود. غلاف در اثر آلودگی پوسیده و خشک می شود. آلودگی ساقه و پوسیدگی میان گره ها سبب ورس و افتادن ساقه ها به زمین می گردد. ساقه های آلوده معمولا کوتاهتر شده، درصد پوکی دانه ها نیز بیشتر می شود. یکی دیگر از علایم بیماری پوسیدگی ساقه، تولید پنجه های کوچک در مراحل آخر رشد می باشد. اوج آلودگی این بیماری در زمان برداشت محصول می باشد.

در مزارع آلوده اسکلروت های بیمارگر در داخل ساقه های باقی مانده در سطح مزرعه و در خاک تا سال بعد زنده می مانند. پس از کاشت برنج به غلاف برگ ها و یا ساقه آن تماس پیدا کرده و پس از جوانه زدن داخل بافت گیاه نفوذ می نماید. توسعه این بیماری تحت تاثیر تغذیه گیاه نیز می باشد، به طوری که مصرف بیش از حد کودهای حاوی ازت شرایط را برای گسترش این بیماری مساعد می کند. برعکس مصرف بیشتر کودهای حاوی پتاسیم موجب کاهش گسترش بیماری می شود. بروز این بیماری در خاک های سنگین و بدون زهکشی و مناطق با آب راکد بسیار بیشتر است. ایجاد زخم در ساقه گیاه توسط حشرات از جمله کرم ساقه خوار، شکستگی و … موجب تشدید بیماری می شود. رهروان رویش سبز

+

کنترل بیماری پوسیدگی ساقه برنج

• کشت ارقام مقاوم

• جمع آوری و سوزاندن بقایای آلوده و یا کف بر کردن ساقه های آلوده و خارج کردن آنها از مزرعه نقش مهمی در کاهش این بیماری دارد.

• جلوگیری از مصرف بیش از اندازه کودهای ازته، در حالیکه مصرف کود پتاس از توسعه بیشتر بیماری جلوگیری می نماید.

• استفاده از سموم شیمیایی ممناسب

بیماری سیاهک دروغی یا سیاهک سبز برنج:

بیماری سیاهک دروغی برنج False smut (Green smut) در حال حاضر در اکثر کشورهایی که برنج در سطح وسیع کشت می شود وجود دارد. عامل این بیماری قارچ  Ustilaginoidea virens می باشد. 

علایم بیماری سیاهک دروغی برنج:

این بیماری معمولا در اوایل مرحله گلدهی به اجزای گل برنج حمله کرده ولی علایم آن در زمان رسیدن دانه ها دیده می شود و جزء بیماری های خوشه محسوب می گردد. عامل بیماری می تواند به هر کدام از دانه های موجود در خوشه حمله نماید. قارچ عامل این بیماری دانه برنج را در روی خوشه به رنگ سبز با ظاهر مخملی تغییر می دهد. این بیماری طی مرحله خوشه دهی برنج را آلوده می کند و از باروری گل و توسعه سنبلچه های مجاور جلوگیری نموده و موجب کاهش وزن هزار دانه می شود که ارتباط مستقیم با خسارت محصول دارد. بخش پایین تر خوشه بیشتر از بخش بالایی آلوده می گردد.

این بیماری ممکن است در دو مرحله به گیاه خسارت وارد کند یکی در ابتدای مرحله گلدهی و دوم وقتی که بذر ها در حال رسیدن یا رسیده هستند. عواملی مانند باران و رطوبت بالا، نیتروژن زیاد در خاک، وجود باد جهت پراکنش اسپور ها از گیاهی به گیاه دیگر و مرحله گلدهی گیاه برنج توسعه می یابد.

مدیریت بیماری سیاهک دروغی برنج:

• کاشت زودهنگام برنج

• اجتناب از مصرف بیش از اندازه کودهای حاوی ازت

• جمع آوری و از بین بردن بقایای گیاهی آلوده

• استفاده از سموم شیمیایی مانند قارچکش تیلت میزان بیماری را کاهش می دهد ولی بیماری را بطور کامل کنترل نمی کند.