اشاره : در تاريخ چهارم مهرماه امسال “اتحاديه بين المللي توسعه سورگوم” در بروكسل تاسيس شد. در ادامه اولين كنگره توسعه سورگوم موسوم به Sorghum International Development كه سال گذشته در بلغارستان برگذار شد و بر اساس مصوبات همان كنگره اتحاديه توسعه سورگوم به منظور توسعه كاشت اين محصول در اروپا و جهان در بروكسل پايتخت بلژيك تاسیس شد. در اين نشست كه از پنجاه سازمان بينالمللي به دعوت كميسيون اروپا EC و FNPSMSتشكيل شده بود، از ایران دكتر محمد حسين عمادى شركت کرده و گزارشي از وضعيت توليد سورگوم و چالشهاى آن در ايران و منطقه خاور ميانه ارائه کرد.
سورگوم یا ذرت خوشهاى از غلات اصلی و شناخته شده در جهان است. چائیر، جاروی رشتی (نام علمی: Sorghum) گیاهی از خانواده غلات است که در ایران ذرت خوشهای نامیده میشود. با توجه به شباهت ظاهری این گیاه با ذرت و ارزن که باعث شده آمار سطح کشت این دو گیاه با هم مخلوط شود، برای ایجاد تمایز میان این دو از اسم سورگوم (که یک اسم جهانی برای این گیاه است) استفاده میشود.
سورگوم از نظر اهمیت در بین غلات دنیا بعد از گندم، برنج، ذرت و جو در مقام پنجم قرار دارد. آمار سطح زیر کشت سورگوم در ایران در سال ۱۳۶۵ فقط شش هکتار گزارش شده که در سال ۱۳۸۲ این رقم به حدود ۴۰ هزار هکتار افزایش یافتهاست. از همان سال تاكنون تولید این محصول افزایش نیافته است. هم اكنون در جهان سورگوم به سه منظور تولید میشود. تولید علوفه و سیلوى سورگوم جهت دامداریهاى بزرگ اولین هدف از تولید سورگوم است. تولید برای بهرهبردارى از دانه آن به منظور تغذیه دام و طیور دومین دلیل کشت این محصول است كه بهدلیل اصلاح بذر این محصول و كاهش مواد مزاحم در تغذیه، رو به افزایش است. در برخى كشورها نیز از دانه سورگوم استفاده صنعتى در تولید نشاسته و الكل تخمیرى دارای قدمت بوده و رو به رواج است.
تودههای زراعی بومی سورگوم در ایران در مناطق جنوب خراسان، سیستان، کرمان، اصفهان، یزد، گیلان، مازندران و بنادر جنوبی بهطور پراکنده وجود دارد. سورگوم با شرایط آب و هوایی ایران بهویژه مناطق گرم و خشک و معتدل آن سازگاری خوبی دارد. این گیاه در مقایسه با ذرت دارای سیستم ریشهای افشان خیلی وسیع است که در حجم زیادی از خاک نفوذ کرده و رطوبت بیشتری جذب میکند. این گیاه برای رشد و نمو نسبت به سایر غلات به آب کمتری نیاز دارد. چنانکه آزمایشهای نشان دادهاست، سورگوم برای تولید یک کیلوگرم ماده خشک به ۳۳۲ لیتر آب نیاز دارد. در صورتی که این نیاز آبی برای ذرت ۳۶۸ لیتر، جو چهار هزار و ۳۴۴ لیتر و گندم ۵۱۴ لیتر است. ویژگى مهم دیگر سورگوم مقاومت آن در مقابله با استرس حرارت و رطوبت است. رشد سورگوم در دوره خشک در مواجه با کمآبی متوقف میشود و با شروع بارندگی یا آبیاری، دوباره شروع میشود. این گیاه رطوبت بیش از حد را نیز بهتر از سایر غلات منهای برنج تحمل میکند. در مقایسه با ذرت که در صورت زیادی آب در پای بوته از بین میرود، سورگوم در چنین شرایطی، به رشد خود ادامه میدهد. سورگوم تحمل خوبی نسبت به شوری آب و خاک، خشکی و مسمومیت آلومینیوم در مقایسه با ذرت و دیگر غلات دارد.
در جداول زیر میتوان اطلاعات مربوط به تولید و سطح زیر كاشت سورگوم را بهدست آورد. همچنانكه در جدول و منحنى تولید سورگوم مشخص است در بیست سال گذشته میزان تولید سورگوم در سطح بیست هزار تن ثابت مانده است.
در دهه گذشته جنبش بزرگى جهت ترویج كاشت سُورگم بوجود آمده است. این حركت با تغییرات آب و هوایی و تأكیدات زیست محیطى شدت بیشترى یافته است. این جنبش در تمامى ابعاد تحقیقاتى، بازاریابی و تولید سورگوم به چشم میخورد.
مزیتها و چالشها:
همانطور كه در بیان ویژگیهاى ذرت خوشهاى بیان شد، مقاومت این گیاه در قبال كم آبی، تغییرات اقلیم و بهخصوص كاهش و استرس دما و رطوبت و همچنین در قبال شورى و آلودگیها از دلایل اصلى توجه بیشتر به این گیاه است.
دلیل دیگر توجه به سورگوم اصلاحاتی است كه در تركیب دانه آن بوجود آمده و آن را به یك محصول مورد تقاضاى بازار تبدیل کرده است. میزان پروتئین دانه سورگوم از ۸ تا ۱۶ درصد تغییر میکند و ارقام تجارتی دارای ۱۰ تا ۱۳ درصد پروتئین است مقادیر لیزین، میتونین، فیبر خام، خاکستر و فسفر سورگوم بهطور متوسط مشابه ذرت است.
دانه سورگوم در کشورهایى با كشاورزى پیشرفته به عنوان خوراک دام و طیور مورد استفاده قرار میگیرد. این دانهها دارای مادهای به نام تانن هستند که کمتر از دو درصد آن یک عامل مثبت در تغذیه به حساب میآید. میزان تانن ارقام موجود در کشور کمتر از یک درصد و در ارقام اصلاح شده در ایران کمتر از نیم درصد است. امروزه تانن در تغذیه نشخوارکنندگان باعث جذب بیشتر پروتئین و نشاسته خوراک دام میشود و به عنوان یک آنتی اکسیدان و آنتی بیوتیک طبیعی عمل میکند و ضمن پیشگیری از عارضه اسیدوز باعث افزایش تولید شیر، درصد چربی، پروتئین و لاکتوز شیر میشود. زمانی که ۵۰ درصد خوراک ماکیان از سورگوم دانهای تشکیل شده باشد، در مرغهای گوشتی باعث بهبود صفات کیفی نظیر کاهش چربی محوطه بطنی و افزایش کیفیت گوشت میشود. عملکرد سورگوم دانهای بسته به ارقام مختلف، حاصلخیزی خاک، شرایط آب و هوایی از ۱۱–۲ تن در هکتار متغیر است و عملکرد ارقام اصلاح شده علوفهاى در ایران بین ۱۱–۵۵ تن در هکتار است.
مزیت دیگرى كه در حوزه تولید سورگوم وجود دارد این است كه تاكنون هیچ اقدامى در حوزه دستکارى ژنتیك این گیاه انجام نگرفته و مصرف كنندگان آن اعم از دانهاى و علوفه اى هیچگونه دلنگرانى نسبت به ابعاد امنیت زیستى این گیاه ندارند و بنابراین کشت این محصول با مقاومت مصرف كنندگان روبرو نخواهد شد.
چالشها و توصیهها:
با توجه به پتانسیلهاى سورگوم از ابعاد بیولوژیك و فیزیولوژیك و با عنایت به تغییرات سریع اقلیمى، جاذبههاى تولید و تحقیق بر روى این گیاه به شدت در حال افزایش است. با توجه به اینكه بحران محدودیت منابع آب در ایران از یكسو و افزایش متوسط دما باعث ایجاد استرسهاى متعددى براى غلات و ذرت شده، بهطور جد به سیاستگذاران و مدیران بخش كشاورزى ایران توصیه میشود برنامههای خود را بر این گیاه و توسعه تحقیقات بهخصوص در حوزه تولید بذر هیبرید آن متمرکز کنند.