زمانی که بهرهبرداری از منابع آب به سمت تعادل پیش برود، به طور یقین کیفیت خاک نیز حفظ خواهد شد. اما برای اراضی شور روشهای مختلفی در نظر گرفته شده که یکی از آنها کاشت ارقام مقاوم مانند گندم، جو و… است. در مناطقی که شوری خاک سنگینتر است با تغییر الگوی کشت، سعی شده با این معضل مبارزه شود.
شهناز دیواندری – کشاورزان مناطق مختلف کشور چند سالی است که از شور شدن اراضی خود و کاهش عملکرد محصولاتشان رنج میبرند اما داستان شور شدن خاک و منابع آبی، همیشه پایان قصه کشت و کار برای زارعت کاران ایرانی نیست. چرا که امروزه با تغییر الگوی کشت و نیز ارائه راهکارهای نوین کشاورزی، میشود به راحتی از دام این ماجرا فرار کرد و همچنان به زراعت و باغبانی پرداخت. گرچه سال گذشته موسسه تحقیقاتی آب و خاک ایران از شور بودن 4.3میلیون هکتار از اراضی کشاورزی و محدودیت کشت در آنها خبر داد، اما امید میرود که این روزها ارائه روشهای نوین کشاورزی، بتواند گرهکورِ بیمصرف شدن برخی از این اراضی را باز کند.
در این باره فرهاد دهقانی، رئیس مرکز ملی تحقیقات خاک شور ایران در گفتوگو با خبرنگار گروه کشاورزی ایانا میگوید: «در حال حاضر آمار سطح اراضی شور در ایران متفاوت است و نمیتوان رقمی دقیقی برای آن ارائه داد. سطح اراضی شور کشور به دو بخش تقسیم میشود که بخش اول مربوط به کل اراضی و بخش دوم مربوط به اراضی شور کشاورزی و تحت کشت است. بر این اساس باید بررسی کرد که چه سطحی، مبنای شوری اراضی در نظر گرفته میشود. اگر نگاهی به آمار اراضی شور کشور بیاندازیم، خواهیم دید که ارقام ارائه شده از سه تا 6.5میلیون هکتار متغیر هستند. از این رو افرادی که سختگیرانه به موضوع نگاه میکنند، خاکهایی که میزان سطح شوری آنها پایینتر است را نیز در آمار به حساب میآورند. بنابراین رقم ارائه شده برای اراضی شور بالاتر میرود.»
او با اشاره به اینکه باید کیفیت آب استفاده شده برای اراضی کشاورزی را در شوری خاک مد نظر قرار داد، ادامه میدهد: «یکی از عواملی که اراضی کشاورزی را شورتر میکند، شور شدن آب مورد استفاده در کشت است. بنابراین چون کشاورزان مجبور بودهاند از منابع آبی شور استفاده کنند، به طور طبیعی خاک نیز از آن تاثیر پذیرفته و رفته رفته شور میشود. از این رو میتوان یکی از عوامل اصلی افزایش سطوح اراضی شور در کشور را افت کیفیت منابع آب دانست. »
رئیس مرکز ملی تحقیقات خاک شور، میافزاید: «افت کیفیت منابع آب ارتباط مستقیمی با افت سطح آب زیرزمینی دارد. از این رو واضح است که طی چند سال اخیر سطح آب منابع زیرزمینی کاهش و میزان شوری خاک بالاتر رفته. بنابراین در استانهای مرکزی نیز به دلیل خشکسالی و افزایش برداشتهای بیرویه، این مساله خیلی جدیتر رخ داده است. »
او با تاکید بر اینکه شوری خاک کاهش عملکرد تولید را به دنبال دارد، اضافه میکند: «در برخی مناطق کشور به دنبال شور شدن منابع آب و خاک، کشاورزان مجبور میشوند نوع کشت خود را تغییر داده و به سمت کشتهای مقاومتر بروند. این مساله تنها ظاهر داستان است و نکتهای که کشاورز به صورت ملموس باید متوجه آن شود تنها با اندازهگیری میزان شوری خاک محقق میشود.»
دهقانی میگوید: «شوری طبیعی که وابستگی کمتری به فعالیت کشاورز دارد، به طور معمول در اراضی که از بارندگی کمتری برخوردارند، بیشتر دیده میشود. از این رو استانهایی که سهم بارندگی آنها کم است، دارای خاک و منابع آبی شورتری هستند. بنابراین استانهای یزد، اصفهان، سیستان و بلوچستان و قم سطح بالاتری از اراضی کشاورزی و غیرکشاورزی شور دارند. »
او با اشاره به اینکه وقتی اراضی با کیفیت، شور میشوند، نسبت به سایر اراضی کشاورزی آسیب بیشتری میبینند، ادامه میدهد: «مناطقی مانند فارس، خوزستان و خراسان که سهم عمدهای از خاک با کیفیت را در کشور دارند، وقتی به سمت شور شدن میروند، اثرات آنها معنادارتر و خسارت اراضی بیشتر به چشم میآید.»
دهقانی با تاکید به ضرورت مدیریت شوری خاک، توضیح میدهد: «زمانی که بهرهبرداری از منابع آب به سمت تعادل پیش برود، به طور یقین کیفیت خاک نیز حفظ خواهد شد. اما برای اراضی شور روشهای مختلفی در نظر گرفته شده که یکی از آنها کاشت ارقام مقاوم مانند گندم، جو و… است. در مناطقی که شوری خاک سنگینتر است با تغییر الگوی کشت، سعی شده با این معضل مبارزه شود.»
او میافزاید: «یکی از علائم تشخیص شور شدن خاک، ظاهر شدن نقاط سفیدرنگ بر روی اراضی کشاورزی است. همچنین اگر کشاورزان از همان ابتدا متوجه شورتر شدن آب اراضی خود شوند، به راحتی میتوانند با مدیریت آب از حاد شدن ماجرا جلوگیری کنند. از این رو اولین راه حل برای جلوگیری از شور شدن خاک، افزایش آب مورد استفاده برای آبشویی است. بنابراین اگر کشاورزی از همان ابتدا گزینه آبشویی را انتخاب نکند، به طور یقین شوری در خاک تجمع خواهد کرد و در سالهای آینده امکان تولید محصول از اراضی کشاورزی سلب خواهد شد.»
دهقانی معتقد است در اراضی کشاورزی که خاک آنها شور شده، راهکاری به جز کنترل منابع آب وجود ندارد. در مناطقی که اراضی کشاورزی آن از شوری رنج میبرد، با انجام روشهای نوین کشاورزی میشود به عملیات بِهنژادی و بِهزراعی ادامه داد. البته باید کشت بر اساس نظر کارشناسان باشد و استفاده از مواد عالی برای بهبود کیفیت خاک از یاد نرود.»